گواهینامه ATEX ( اتکس ) چیست و چه کاربردی دارد؟

برخی فضاهای خاص به دلیل وجود گازها یا غبارهای قابل اشتعال، مستعد انفجار هستند. به همین دلیل تجهیزات مورد استفاده در این شرایط اعم از دتکتور گاز ضد انفجار، کابل حرارتی، دتکتور شعله، دتکتور حرارتی F&G، شستی اعلام حریق ضد انفجار، آژیر ضد انفجار، فلاشر ضد انفجار و آژیر و فلاشر ضد انفجار موجود در سامانه استعلام و خرید بی ‌واسطه کیوپیکت باید دارای تاییدیه‌های لازم باشند. گواهینامه ATEX اتکس یکی از این تاییدیه‌ها است که در سیستم‌هایی با کاربری صنعتی مانند نفت، گاز و پتروشیمی اهمیت زیادی دارد.

به همین دلیل در این مقاله از وبلاگ کیوپیکت به بررسی گواهینامه ATEX و موارد مرتبط با آن مثل گروه تجهیزات و زون‌های ATEX، کلاس دمایی (Temperature class)، چیستی کد  ATEX و روش قرائت آن می‌پردازیم.

گواهینامه ATEX (اتکس) چیست؟

هر ابزار یا تجهیزات حفاظتی منبع اشتعال خاص خود را دارد و برای استفاده در محیط‌های مستعد انفجار، نیازمند تاییدیه ATEX می‌باشد. ATEX از عبارت فرانسوی ATmosphères EXplosibles به معنای اتمسفر انفجاری (Explosive Atmospheres) گرفته شده است.

گواهینامه ATEX یک استاندارد مربوط به اتحادیه اروپا است که تضمین می‌کند که تجهیزات در صورت استفاده مطابق با توصیه‌های سازنده، بدون ایجاد حادثه در اتمسفرهای انفجاری، به صورت ایمن کار کنند. بر این اساس، تمام تجهیزات مورد استفاده در اتمسفر انفجاری در اتحادیه اروپا (EU) و منطقه اقتصادی اروپا (EEA) باید دارای گواهینامه اتکس  ATEX باشند.

گواهینامه ATEX اتکس به چه تجهیزاتی اعطا می‌شود؟

سرتیفیکیت ATEX به تجهیزاتی اعطا می‌شود که آزمایش‌های دقیقی را که توسط دستورالعمل‌های اتحادیه اروپا (European Union Directive) مشخص شده است انجام داده‌اند.

محصولاتی که دارای گواهینامه اتکس هستند، برای استفاده در محیط‌های خاص با اتمسفر انفجاری، با توجه به زون یا زون‌هایی که گواهی استفاده در آنها را تأیید کرده‌اند، به کار گرفته می‌شوند.

هر محصولی که گواهینامه ATEX را دریافت کرده باشد دارای نشان رسمی “Ex” خواهد بود که نشان‌دهنده ایمن بودن آنها در اتمسفر انفجاری است.

موارد استفاده از تجهیزات دارای گواهینامه ATEX

اتحادیه اروپا اجبار کرده است که رعایت الزامات گواهینامه اتکس ATEX در هر جایی که یک اتمسفر بالقوه انفجاری وجود دارد برای ایمن نگاه داشتن محیط و کارگران ضروری است. این فضاها با داشتن سه عامل مشخص می‌شوند.

• اکسیژن
• یک منبع احتراق
• یکی از سه ماده زیر:
• گازهای قابل اشتعال
• مه یا بخار
• گرد و غبار قابل احتراق

اتمسفر انفجاری می‌تواند در اثر انواع مواد شیمیایی موجود در هوا مانند گازهای قابل اشتعال، مه یا بخارات یا گرد و غبار قابل احتراق ایجاد شود.

اگر مقدار کافی ماده قابل اشتعال در هوا مخلوط شود، یک منبع اشتعال (حتی یک جرقه ساده و الکتریسیته ساکن) به راحتی می‌تواند باعث انفجار شود.

اتمسفر انفجاری می‌تواند در اثر انواع مواد شیمیایی موجود در هوا مانند گازهای قابل اشتعال، مه یا بخارات یا گرد و غبار قابل احتراق ایجاد شود.

احتمال ایجاد اتمسفر انفجاری در چه محیط‌هایی وجود دارد؟

طیف وسیعی از محیط‌های صنعتی احتمالا حاوی اتمسفرهای انفجاری هستند که برخی از آنها خطرناک‌تر از بقیه می‌باشند.

نمونه‌هایی از مناطق پرخطر عبارتند از: صنایع نفت، گاز، پتروشیمی، پالایشگاه و مراکز شیمیایی و محل‌های کاری که گرد و غبار آلی ریز مانند آرد غلات یا چوب را مدیریت می‌کنند.

چنین محیط‌های کاری پرخطر، البته، با ارزیابی‌های بسیار دقیق ریسک، قوانین و مقررات ایمنی، با استفاده از انواع تجهیزات و ابزارهای الکتریکی مثل تجهیزات اعلام حریق و سیستم پایش گاز و آتش (system F&G)  محافظت می‌شوند. در چنین محیط‌های پرخطر، اطمینان از ایمنی ذاتی تجهیزاتی که به سایت وارد می‌شود (یعنی داشتن گواهینامه ATEX) اجباری است.

تجهیزات ذاتا ایمن به چه معناست؟

ذاتا ایمن (intrinsically safe) نامی است که به تجهیزات طراحی شده برای استفاده در محیط‌های خطرناک و اتمسفرهای انفجاری داده می‌شود. تجهیزات ذاتا ایمن با محدود کردن انرژی الکتریکی یا حرارتی موجود برای احتراق، امکان عملیات ایمن در مناطق خطرناک را فراهم می کند. این تجهیزات با ساده‌سازی مدار، کنترل دمای داخلی و تنظیم قطعات برای کاهش اتصالات احتمالی ناشی از گرد و غبار، کارگران را در برابر انواع تهدیدات محافظت می‌کند.

اگر هر یک از تجهیزات یا وسایل (به ویژه الکتریکی / الکترونیکی) ذاتا ایمن نیستند، باید فرض شود که می‌توانند جرقه ایجاد کنند و نباید در محیط‌های اتمسفر انفجاری مورد استفاده قرار گیرند. به همین دلیل محصول / دستگاه مورد استفاده در این شرایط باید دارای گواهینامه ATEX باشد.

باید توجه داشت که تجهیزات ضد انفجار با تجهیزات ذاتا ایمن متفاوت هستند. محصولات ضد انفجار می‌توانند انفجار را در داخل یک محفظه نگه دارند. از خروج شعله‌ها یا گازهای داغ از محفظه جلوگیری کنند. عبارت “ضد انفجار” (explosion-proof) نشان نمی‌دهد که محصول قادر به مقاومت در برابر نیروی خارجی قوی است. در صورتی که تجهیزات الکترونیکی ذاتا ایمن به اندازه کافی کم مصرف هستند که در وهله اول باعث انفجار نمی‌شوند.

انواع گواهینامه ATEX

دو دستورالعمل اروپایی برای کنترل اتمسفرهای انفجاری از طریق گواهینامه اتکس ATEX  وجود دارد:

1. دستورالعمل 1999/92/EC (به عنوان «ATEX 153» یا «دستورالعمل محل کار ATEX» نیز شناخته می‌شود.)
2. دستورالعمل 2014/34/EU (به عنوان «ATEX 114» یا «دستورالعمل تجهیزات ATEX» نیز شناخته می‌شود.)

در اروپا، محیط‌های با ریسک انفجار بالا تحت دستورالعمل ATEX 153 (137 ATEX سابق) قرار می‌گیرند. هدف این دستورالعمل محافظت کارگرانی است که در معرض خطر انفجار قرار دارند.

تجهیزات و ماشین‌آلاتی که در یک زون با خطر انفجار کار می‌کنند، تحت دستورالعمل ATEX 114 (که قبلاً به عنوان دستورالعمل ATEX 95 شناخته می‌شد) قرار دارند.

زون‌ها و گروه‌های تجهیزات در گواهینامه ATEX  

اتمسفرهای قابل انفجار در محیط‌های مختلفی مانند معادن، کارخانه‌ها، دکل‌های نفت و گاز و آسیاب‌های آرد و چوب یافت می‌شوند. مناطق خطرناک با توجه به فراوانی وجود مواد منفجره در زون‌های خاص تعریف شده است. هر زون دارای دسته‌های خاصی از تجهیزات مجاز است.

مناطق خطرناک با توجه به فراوانی وجود مواد منفجره در زون‌های خاص تعریف شده است.

زون های 0، 1، 2

این زون‌ها به طور خاص برای اتمسفرهای دارای گازها، بخارات و مه‌های قابل انفجار و خطرناک هستند. طبقه‌بندی این زون‌ها به صورت زیر است:

زون 0 

مخلوط‌های انفجاری به طور مداوم وجود دارند. تجهیزات گروه 1 مورد نیاز است.

زون 1

مخلوط‌های انفجاری به طور متناوب وجود دارند. تجهیزات گروه 2 یا 1 مورد نیاز است.

زون 2

مخلوط‌های انفجاری به طور غیرطبیعی یا به ندرت وجود دارند. تجهیزات گروه 3، 2 یا 1 مورد نیاز است.

زون های 20، 21، 22

این زون‌ها برای مناطقی هستند که در آن تجمعات گرد و غبار قابل انفجار وجود دارد یا ممکن است وجود داشته باشد. طبقه‌بندی این زون‌ها به صورت زیر است:

زون 20

مخلوط‌های انفجاری به طور مداوم در هوا وجود دارد. تجهیزات گروه 1 مورد نیاز است.

زون 21

مخلوط‌های انفجاری به طور متناوب در هوا وجود دارد. تجهیزات گروه 2 یا 1 مورد نیاز است.

زون 22

مخلوط‌های منفجره به طور غیر طبیعی یا به ندرت در هوا وجود دارد. تجهیزات دسته 3، 2 یا 1 مورد نیاز است.

گروه‌های تجهیزات در گواهینامه اتکس ATEX

تجهیزات گواهینامه ATEX به 3 گروه طبقه‌بندی می‌شوند.

گروه تجهیزات ATEX I

تجهیزات گروه 1 در گواهینامه اتکس فقط برای استفاده در مناطق زیرزمینی معادن و همچنین مناطقی از تأسیسات سطحی و سرچاهی چنین معادنی در نظر گرفته شده است که توسط بخارات و یا گرد و غبار قابل احتراق در معرض خطر هستند.

گروه تجهیزات ATEX II

تجهیزات گروه 2 در گواهینامه اتکس برای استفاده در مناطقی در نظر گرفته شده است که در آن اتمسفرهای انفجاری ناشی از گازها، بخارها، مه یا مخلوط هوا و گرد و غبار ممکن است گاهی اوقات رخ دهد.

ماشین‌آلات تولید در صنایع غذایی، کارخانه‌های شیمیایی، نفت و گاز، و صنایع داروسازی نمونه‌های این تجهیزات هستند.

گروه تجهیزات ATEX III

تجهیزاتی گروه 3 در گواهینامه اتکس شامل تجهیزاتی است که برای استفاده در مناطقی در نظر گرفته شده است که در آنها احتمال وقوع اتمسفر انفجاری در عملیات عادی بعید است و باید سطح حفاظتی طبیعی را تضمین کند. این تجهیزات در اماکنی مثل کارخانه‌های رنگ، انبار یا اطراف ایستگاه تخلیه زباله بیشتر به چشم می‌خورد.

کلاس دمایی (Temperature Class) چیست؟

کلاس دمایی دارای شش محدوده مطابق جدول است.

کلاس دمایی نوع خطر انفجار را برای محصول گواهینامه ATEX تعریف می‌کند. کلاس دمایی، از 1 تا 6 (T1 – T6)، بالاترین دمای مجاز را بدون احتراق چیزی در زون نشان می‌دهد. در واقع کلاس دمایی، خطرات زون را در یک منطقه معین تعریف می‌کند.

کلاس دما اصطلاحی است که در یک زون یا منطقه خطرناک به ابزار و تجهیزات اختصاص داده می‌شود. این درجه‌بندی سطوح انرژی حرارتی تولید شده توسط تجهیزات خاص را نشان می‌دهد.

اگر زونی دارید که به عنوان T4 طبقه‌بندی شده است، می‌دانید که می‌توانید از محصولات دارای رتبه T4 استفاده کنید. در این صورت حتی در اثر سوختگی محصول نیز دمای آن از کلاس دمایی T4 بالاتر نخواهد رفت.

کلاس‌های دمایی به طور جداگانه برای خطرات گاز و گرد و غبار با استانداردهای IEC 600079-10-1 (گاز) و 600079-2 (غبار) تعریف شده‌اند. محدودیت‌های دما برای گاز برای کل محصول، داخل و خارج اعمال می‌شود.

برای گرد و غبار، کلاس ها فقط به گرمترین دمای سطح بیرونی مربوط می‌شوند. کلاس‌های دمایی بین‌المللی (IEC) به شرح زیر تعریف می‌‍شوند.

درجه‌بندی کلاس دمایی

درجه‌بندی کلاس دما در شش دسته به زیر می‌باشد.

کلاس دمایی بر حسب (سانتیگراد)

T1 450

T2 300

T3 200

T4 135

T5 100

T6 85

این اعداد با دمای اشتعال خود به خود مواد خطرناکی که در حال جابجایی هستند تعیین می‌شود. دمای خوداشتعال (دمای خودآتشگیری یا دمای خودگیرش) دمایی است (تحت فشار هوای معمولی) که در آن ماده بدون هیچ منبع انرژی اضافی مشتعل می‌شود. به عنوان مثال، گاز پروپان دارای دمای خوداشتعال 493 درجه سانتیگراد است. گرد و غبار حاصل از ذرت یا جو دوسر در دمای حدود 430 درجه سانتیگراد خود به خود مشتعل می‌شود.

بنابراین، برای تجهیزات Ex، مهم است که حداکثر دمای درجه‌بندی T کمتر از دمای احتراق خودکار خطر گرد و غبار یا گاز موجود در منطقه Ex باشد.

کد گواهینامه ATEX  چیست؟

اگر یک محصول یا تجهیز دارای گواهینامه ATEX باشد، برای استفاده در اتمسفرهای خطرناک با قابلیت انفجار کاملاً آزمایش و تایید شده است. تجهیزات تایید شده ATEX باید نشان رسمی “Ex” داشته باشند.

کد ATEX یک رشته الفبایی (مثل تصویر زیر) است که گواهینامه به دست آمده توسط محصول را همراه با محیط و شرایطی که برای آن مناسب است، نشان می‌دهد.

کد ATEX گواهینامه به دست آمده توسط محصول را همراه با محیط و شرایطی که برای آن مناسب است، نشان می‌دهد.

این کد را می‌توان به یک پیشوند تقسیم کرد، به عنوان مثال: CE0518 Ex II 2 G و یک پسوند، به عنوان مثال: Ex d IIC T6 Gb.

محصولات ممکن است بیش از یک پسوند برای یک پیشوند داشته باشند که امکان تعریف کاربرد برای محیط‌های مختلف، به عنوان مثال خطرات گاز و گرد و غبار را فراهم می‌کند.

پیشوند ATEX به چه معناست؟

این پیشوند دارای 5 بخش است که قسمت اول مؤید آن است که محصول با دستورالعمل اروپایی (CE) مطابقت دارد و شماره مرجع برای سازمان اطلاع‌رسانی است که گواهی را تولید کرده است.

بعد از این، آرم ATEX است که به صورت Ex در یک شش ضلعی نشان داده شده است.

بخش سوم کد محصول دارای گواهینامه ATEX گروه تجهیزات را تعریف می‌کند و تنها 2 گزینه برای این کار وجود دارد، I  یا II که در آن I مربوط به استفاده در معادن که ممکن است گازهای قابل اشتعال معدن وجود داشته باشد و II تجهیزات مربوط به هر جایی غیر از معدن است. اکثریت قریب به اتفاق برچسب‌ها در کاربردهای صنعتی احتمالاً تجهیزات گروه دوم هستند.

بخش چهارم کدگذاری، دسته تجهیزات است که 5 نوع آن وجود دارد، M1  و M2 برای عملیات مربوط به معدن و 1، 2 یا 3 برای هر محیطی غیر از معدن را شامل می‌شود. با افزایش اندازه، سطح حفاظت کاهش می‌یابد به طوری که بالاترین حفاظت همیشه 1 یا M1 خواهد بود. ممکن است برای برخی از گواهینامه‌ها بیش از یک دسته تجهیزات ذکر شود.

قسمت پنجم و پایانی پیشوند به محیطی اشاره دارد که G برای گازها یا بخارات و D برای غبارهای قابل احتراق است.

برخی از دستگاه‌ها ممکن است برای هر دو محیط گاز و گرد و غبار دارای گواهینامه دوگانه باشند، به این معنی که پسوند جداگانه‌ای برای هر کدام برای تعریف گواهینامه ATEX دریافت شده وجود دارد.

پسوند ATEX به چه معناست؟

پسوند ATEX به جزئیات نحوه محافظت از دستگاه در برابر ایجاد انفجار هنگام نصب در یک منطقه خطرناک و شرایط خطر می‌پردازد.

پسوند ATEX همیشه با Ex شروع می‌شود تا حفاظت از انفجار را نشان دهد و سپس با 4 بخش دیگر دنبال می‌شود، چه برای کاربردهای گاز و چه برای گرد و غبار. بسیاری از دستگاه‌ها ممکن است پسوند جداگانه‌ای برای گاز و یکی برای گرد و غبار نشان دهند، زیرا برای هر دو خطر گواهینامه ATEX دریافت کرده‌اند.

محصولات ممکن است بیش از یک پسوند برای یک پیشوند داشته باشند که امکان تعریف کاربرد برای محیط‌های مختلف، به عنوان مثال خطرات گاز و گرد و غبار را فراهم می‌کند.

انواع حفاظت در برابر انفجار

پس از Ex اولیه، یک یا دو حرف برای نشان دادن نوع حفاظت وجود دارد. متداول‌ترین انواع حفاظتی که برای دریچه‌ها و ابزارهای اندازه‌گیری استفاده می‌شوند عبارتند از d (Ex d)، e (Ex e)، m (Ex m)، n (Ex n) و ia (Ex ia).

انواع d، e و m همگی برای زون‌های 1 یا 2، گروه 2 یا 3 مناسب هستند، مگر اینکه نویسه دوم a، b یا c داشته باشند که آن را بیشتر محدود می‌کند. توجه داشته باشید که انواع حفاظت را می‌توان ترکیب کرد و de، em یا me همه معمولا دیده می‌شوند.

Ex d معمولا و به اشتباه به عنوان ضد انفجار شناخته می‌شود اما در واقع به عنوان ضد شعله توصیف می‌شود. در این صورت، محفظه حاوی شعله خواهد بود بدون اینکه اجازه دهد شعله به فضای خطرناک فرار کند.

Ex e به معنای افزایش ایمنی است که به عدم وجود قوس، جرقه یا سطوح داغ اشاره دارد.

Ex m یک کپسوله‌سازی است که از رسیدن اتمسفر به هر قسمت بالقوه تحریک‌کننده جلوگیری می‌کند.

Ex n شبیه Ex m است و به معنای عدم جرقه است که آن را به محیط‌های زون 2، گروه 3 محدود می‌کند.

Ex ia یا ذاتا ایمن برای زون 0 یا 20، گروه 1 مناسب است. این امر از طریق محدود کردن انرژی جرقه‌ها و دمای سطح از طریق نیاز به توان بسیار کم حاصل می‌شود.

گاز یا گرد و غبار؟

بخش بعدی کدگذاری به گروه گاز یا نوع گرد و غبار محیط خطرناکی که مطابقت با آن تایید شده است، اشاره دارد.

II تمام خطرات گاز را پوشش می‌دهد و به صورت IIA، IIB یا IIC نشان داده می‌شود که مربوط به گازهای بالقوه‌ای است که ممکن است وجود داشته باشد.

III خطرات گرد و غبار را نشان می‌دهد و دوباره به دسته‌های IIIA، IIIB و IIIC تقسیم می‌شود. IIIA به غبارات قابل احتراق مربوط می شود. IIIB برای غبارهای غیر رسانا و IIIC برای غبارهای رسانا است.

به طور کلی، برای هر دو گروه II یا III، رتبه C همیشه امن‌ترین است زیرا به بزرگترین حفاظت از خطر مربوط می‌شود.

بخش بعدی نیز به کلاس دمایی مربوط می‌شود که از T1 تا T6 را شامل می‌شود.

سطح حفاظت از تجهیزات

سطح حفاظت از تجهیزات آخرین بخش کدگذاری برای گاز یا گرد و غبار است و مشابه دسته تجهیزات است زیرا Ma  و Mb فقط مربوط به معدن هستند.

Ga، Gb، Gc یا Da، Db، Dc سطوح ممکن و Ga و Da نشانگر بالاترین سطح حفاظت هستند.

نحوه دریافت گواهینامه ضد انفجار

• دستورالعمل 2014/34/EU: تجهیزات باید با این دستورالعمل اتحادیه اروپا مطابقت داشته باشند و اطمینان حاصل شود که می توان از آنها به طور ایمن در جوهای انفجاری استفاده کرد.
• دسته‌های تجهیزات: تعیین کنید که آیا تجهیزات شما در رده 1 (محافظت بسیار بالا)، رده 2 (محافظت بالا)، یا رده 3 (محافظت عادی) قرار می گیرند.
• تجهیزات خود را بر اساس نوع انفجاری که در آن استفاده می شود (گاز یا گرد و غبار) و سطح ایمنی مورد نیاز طبقه بندی کنید.
• آماده کردن پرونده فنی: شامل جزئیات طراحی و ساخت، رویه‌های ارزیابی انطباق و اثبات انطباق با الزامات ضروری بهداشت و ایمنی است.
• شما باید یک سازمان آگاه را انتخاب کنید که مجاز به تأیید تجهیزات تحت دستورالعمل ATEX باشد. سازمانی که توسط کشورهای اتحادیه اروپا تعیین شده است تا انطباق محصولات را قبل از عرضه به بازار ارزیابی کند.
• پرونده فنی و سایر مدارک مورد نیاز خود را به سازمان اطلاع رسانی ارسال کنید. آنها اسناد را بررسی خواهند کرد و ممکن است ممیزی یا آزمایش انجام دهند.
• سازمان اطلاع‌رسانی آزمایش‌ها و ارزیابی‌هایی را در صورت لزوم انجام خواهد داد تا اطمینان حاصل شود که محصول الزامات ATEX را برآورده می‌کند.

تفاوت گواهینامه ATEX با IECEX

IECEX مخفف International Electrotechnical Commission Explosive است. در حالی که ATEX یک برنامه اجباری محدود به اروپا است، IECEx یک گواهینامه بین المللی است که در چندین کشور پذیرفته شده است تا به ایجاد اطمینان در ایمنی تجهیزات Ex کمک کند. همچنین تجارت بین المللی تجهیزات و خدمات را برای استفاده در جوهای انفجاری تسهیل می کند.

حرف آخر گواهینامه ATEX

در این مقاله از وبلاگ کیوپیکت به گواهینامه ATEX پرداختیم. این تاییدیه اتحادیه اروپا برای تجهیزات و ماشین‌آلات مورد استفاده در مناطق با خطر بالقوه انفجار اجباری است. همچنین زون‌های ATEX و کلاس دمایی مرتبط را توضیح دادیم. در نهایت نیز به شیوه کدخوانی ATEX پرداختیم.

در استعلام و خرید تجهیزات اعلام و اطفای حریق از سامانه کیوپیکت باید تاییدیه‌های مورد نیاز با توجه به نوع و شرایط استفاده، موجود باشند. تمام ویژگی‌ها و مشخصات فنی محصولات شامل استانداردها و تاییدیه‌های اخذه شده مثل گواهینامه ATEX در صفحه مربوط به هر محصول قید شده است که در استعلام و خرید از سامانه کیوپیکت باید مورد توجه قرار گیرد.